سوره حجحجّ، سوره، بیست‌ودومین سوره قرآن کریم در ترتیب مصحف ، و یکصد و سومین سوره در ترتیب نزول می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تعداد آیات ۳ - مکی یا مدنی ۴ - نسخ پنج آیه ۵ - وجه نامگذاری ۶ - تقسم‌بندی ۷ - محتوای سوره ۷.۱ - مومنان و کافران ۷.۲ - خصومت مومنان و کافران ۷.۳ - حج و مسجدالحرام ۷.۴ - جهاد ۷.۵ - حفظ جامعه دینی ۷.۶ - تکذیب پیامبران پیشین ۷.۷ - وحی ۷.۸ - معاد ۷.۹ - یاری خدا ۷.۱۰ - دعوت به گوش دادن به مثل ۷.۱۱ - فرمان به مومنان ۷.۱۲ - مسلمین ۷.۱۳ - برتری بر سوره‌های دیگر ۸ - پاداش تلاوت ۹ - کاربرد در فقه ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - ترتیب نزولاین سوره پس از سوره نور و پیش از سوره منافقون نازل شده است. [۱]
مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۲، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۲]
مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۵، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۳]
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۴]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۵۸۵، تهران ۱۳۶۲ش.
۲ - تعداد آیاتاین سوره ۷۸ آیه دارد. [۵]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۰۹.
[۶]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۳۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۳ - مکی یا مدنیدر مکی یا مدنی بودن آن میان مفسران اختلاف هست. برخی کل سوره را مدنی دانسته و آیات ۱۹ تا ۲۴ یا ۵۲ تا ۵۵ آن را مکی شمرده‌اند. [۸]
ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۲۹۲، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش.
[۹]
عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۹۲، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۱۰]
ابن‌عادل، اللباب فی علوم الکتاب، ج۱۴، ص۳، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
عده‌ای نیز تمام سوره را، به جز آیات ۱۹ تا ۲۴ آن، مکی دانسته‌اند. [۱۱]
زمخشری، تفسیر الکشّاف، ج۳، ص۱۴۱.
[۱۲]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ج۲۳، ص۳، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۱۳]
حسن بن محمد نظام‌الاعرج، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج۵، ص۱۶۱، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۱۴]
ابن‌عطیه، المُحَرّر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج۱۱، ص۱۷۳، ج ۱۱، (رباط) ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
به نظر می‌رسد منشأ اصلی این اختلاف، تفاوت ملاک‌های تعیین مکی و مدنی بودن سوره‌ها در میان مفسران، [۱۶]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۷ـ۳۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۱۷]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۶۸ـ۷۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
و وجود موضوعات متنوع در این سوره است. [۱۸]
ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، ج۱۷، ص۱۸۳ـ۱۸۵، تونس ۱۹۸۴.
۴ - نسخ پنج آیهگفتهاند که پنج آیه از این سوره نسخ شده است، [۱۹]
ابن‌سلامه، الناسخ و المنسوخ من کتاب اللّه عزوجل، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، چاپ زهیر شاویش و محمد کنعان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲۰]
ابن‌حزم، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، ج۱، ص۴۶، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲۱]
احمد بن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدةالابرار، ج۶، ص۳۲۹، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
اما به نظر می‌رسد که این گفته صحیح نیست. [۲۲]
محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۲، ص۳۷۱ـ۳۷۴، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲.
۵ - وجه نامگذاریسبب نامگذاری این سوره به حج، امر خدا به ابراهیم علیه‌السلام ــو بنا به قولی پیامبر اسلام صلی‌اللّه‌علیه‌و آله ــ برای دعوت عمومی مردم به حج در آیه بیست‌وهفتم و بیان برخی مناسک و احکام حج در آیه‌های بیست‌وپنجم تا سی‌وهفتم است؛ ۶ - تقسمبندیدر تقسیم‌بندی سوره‌ها، این سوره را در شمار مَثانی آورده‌اند. [۲۳]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۲۴]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۵۹۵، تهران ۱۳۶۲ش.
۷ - محتوای سورهسوره حج با ذکر عظمت قیامت خطاب به همه مردم و ترسیم صحنه‌ای هول‌انگیز از آن آغاز می‌شود. ۷.۱ - مومنان و کافرانسپس به بیان اوصاف و سرنوشت مؤمنان و گروه‌هایی از کافران می‌پردازد: گروه اولِ کافران کسانی‌اند که بدون هیچ دانشی درباره صفات و افعال خدا، مجادله و از هر شیطان سرکشی پیروی می‌کنند و عاقبت، همان شیطان آنان را به عذاب آتش می‌کشاند. گروه دوم نیز، بدون آگاهی و بی‌هیچ رهنمود و کتاب روشنگری، به منظور گمراه کردن دیگران از مسیر حق، به جدال درباره خدا برمی‌خیزند. اینان که رؤسای مشرکان‌اند ، در نهایت به خواری دنیا و عذاب آخرت گرفتار خواهند شد. گروه سوم نیز خدا را به زبان و در ظاهر می‌پرستند ، چنان‌که با رسیدن خیری آرامش می‌یابند و با مصیبت و رنجی از خدا روی می‌گردانند؛ این عده نیز در دنیا و آخرت زیان‌کارند. درمقابل این سه گروه، مؤمنان قرار دارند که خداوند سرانجام، آنان را به جایگاهی نیکو وارد می‌کند. ۷.۲ - خصومت مومنان و کافرانبرای آیه نوزدهم این سوره، اسباب نزول متعددی گفته شده و بخصوص عبارت «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَبوا فی رَبِّهِم...» در این آیه، تفسیرهای گوناگونی شده است. از جمله اینکه این آیه در شأن سه نفر از مسلمانان ( حمزة بن عبدالمطلب ، عبیدة بن حارث و علی بن ابی‌طالب ) و سه نفر از کفار ( عُتبة بن ربیعه ، شَیبة بن ربیعه و ولید بن عُتْبه )، که در جنگ بدر با یکدیگر مبارزه کردند، نازل شده است؛ [۲۷]
طبری، جامع، ذیل آیه.
[۲۸]
علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ج۱، ص۲۱۶ـ۲۱۷، بیروت ۱۹۸۵.
[۲۹]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیه، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
اما ظاهرا معنای آیه عام و منظور از آن خصومت مؤمنان و کافران، با وجود تفاوت آرا در میان هر یک از دو گروه، است.شاهد این مطلب آیه قبل از آن است که طبق آن، موجودات به دو گروه تقسیم شده‌اند: گروهی که بر خدا سجده می‌کنند و اهل توحید و اطاعت از او هستند و گروهی که اهل شرک و معصیت‌اند و مشمول عذاب خداوند می‌شوند. شاهد دیگر، آیات بیستم تا بیست‌وچهارم هستند که عاقبتِ این دو گروه را در بهشت و جهنم وصف می‌کنند. [۳۰]
طبری، جامع، ذیل آیه.
[۳۱]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۳۲]
ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، ذیل آیه، تونس ۱۹۸۴.
[۳۳]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
۷.۳ - حج و مسجدالحرامآیههای بیست‌وپنجم تا سی‌وهفتم این سوره به مطالبی درباره مسجدالحرام و نخستین تشریع حج و برخی احکام حج اختصاص دارد. وجوب حج و احکامی نظیر طواف خانه خدا و قربانی‌کردن در مناسک حج، از جمله مسائلی است که مفسران و فقیهان از این آیات استنباط کرده‌اند. [۳۴]
طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات.
[۳۵]
ابن‌عربی مالکی، احکام القرآن، ذیل آیات، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
[۳۶]
مقداد بن عبداللّه فاضل مقداد، کنزالعرفان فی فقه القرآن، ج۱، ص۳۱۲ـ۳۱۵، چاپ محمدباقر بهبودی، چاپ افست تهران ۱۳۸۴ـ۱۳۸۵.
[۳۷]
وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ذیل آیات، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
بعلاوه، مفسران درباره مخاطب فعل امر در عبارت «و اذّن فی‌الناس بالحج...» در آیه بیست‌وهفتم اختلاف دارند. بیشتر مفسران مخاطب آن را حضرت ابراهیم و برخی پیامبر اسلام دانسته‌اند، [۳۸]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۳۹]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیه، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
ضمن آنکه طبق حدیث معاویة بن عمار از امام صادق علیه‌السلام این آیه در سال دهم هجرت نازل شد و در پی آن پیامبر فرمان داد تا اعلام حج کنند. ۷.۴ - جهادآیه سی‌ونهم این سوره نخستین آیه‌ای است که در باب جهاد نازل شده است. [۴۱]
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل آیه، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، (بی‌تا).
[۴۲]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۴۳]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیه، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
در آغاز اسلام که مشرکان مکه مسلمانان را به شدت آزار و شکنجه می‌کردند، مسلمانان مرتبآ از این مسئله نزد پیامبر شکایت می‌کردند و پیامبر آنان را به صبر فرا می‌خواند از آنرو که هنوز مأمور به جهاد و مبارزه نشده است، تا اینکه پس از هجرت، این آیه نازل شد و به مسلمانان اجازه داد جهاد کرده و در برابر مشرکان از خود دفاع کنند. [۴۴]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۴۵]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیه، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۶]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۴۷]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۴۸]
ذیل آیه، طبری، جامع.
[۴۹]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
۷.۵ - حفظ جامعه دینیدر آیه چهلم، حفظ جامعه دینی از شر دشمنان، به مثابه حکمت تشریع جهاد بیان شده است، به گونه‌ای که اگر خدا دفع برخی مردم را به دست برخی دیگر مقرر نمی‌کرد، اثری از عبادتگاه‌های هیچ دینی بر روی زمین باقی نمی‌ماند؛ اگرچه ممکن است معنای آیه اعم از جهاد و بیانگر سنّت جاریِ دفاع از خود در میان انسان‌ها باشد. [۵۰]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۵۱]
محمدحسین فضل‌اللّه، من وحی القرآن، ذیل آیه، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
در این آیه، واژه صَلَوات (جمع صلوة )، که به کنیسه‌های یهودیان اشاره دارد، برخلاف کاربرد گسترده آن در قرآن ، [۵۲]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۴۸ـ۱۴۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
به معنای محل‌های خواندن نماز به‌کار رفته است. [۵۳]
زمخشری، تفسیر الکشّاف، ذیل آیه.
[۵۴]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
۷.۶ - تکذیب پیامبران پیشیندر آیات بعدی، به منظور تسلای‌خاطر و زدودن اندوه از پیامبر اسلام صلی‌اللّه علیه و آله و سلم، از تکذیب پیامبران از سوی امت‌های پیشین و پیامدها و عذاب‌های دنیویِ تکذیب آنان سخن می‌رود و در ادامه، جنبه اِنذار در رسالت پیامبر گرامی اسلام و سرانجامِ دو گروه مؤمن و کافر بیان می‌گردد. ۷.۷ - وحیروایاتِ سببِ نزول آیه پنجاه و دومِ سوره حج، آن را با افسانه غَرانیق مرتبط کرده‌اند که بحث‌های فراوان کلامی درباره وحی در پی داشته است. بر پایه این روایات، شیطان در وحی آیاتی از سوره نجم دخالت کرد و عباراتی در مدح بت‌های اهل مکه بر زبان پیامبر اکرم جاری ساخت و پیامبر پس از آگاهی از این امر بسیار اندوهگین شد؛ ازاین‌رو، به منظور تسکین اندوه پیامبر، آیه ۵۲ سوره حج نازل شد و به وی اطمینان داد که خدا القائات شیطان را باطل می‌کند؛ [۵۸]
طبری، جامع، ذیل آیه.
[۵۹]
علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ج۱، ص۲۱۷ـ۲۱۸، بیروت ۱۹۸۵.
اما بسیاری از مفسران و متکلمان ، با توجه به اصولی چون عصمت ، یا این روایات را ساختگی دانسته‌اند، [۶۰]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۶۱]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیه، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۶۲]
ذیل آیه، طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن.
یا به فرضِ صحت روایات، آنها را تأویل کرده‌اند. [۶۳]
علی بن حسین علم‌الهدی، تنزیه‌الانبیاء، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۳، چاپ فاطمه قاضی شعار، تهران ۱۳۸۰ش.
[۶۴]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
برخی منابع شیعی روایت دیگری در مورد سبب نزول این آیه ذکر کرده‌اند. [۶۵]
محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ذیل آیه، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹ (.
[۶۶]
عبدعلی بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، ذیل آیه، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (۱۳۸۳ـ ۱۳۸۵).
برخی مفسران از عطف واژه نبی به رسول در این آیه، استنباط کرده‌اند که رسالت و نبوت دو امر متفاوت با یکدیگرند. [۶۷]
زمخشری، تفسیر الکشّاف، ذیل آیه.
[۶۸]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیه، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۶۹]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
۷.۸ - معادآیات پنجاه‌وپنجم تا پنجاه‌ونهم مجدداً به مسئله معاد و بیان عاقبت کافران و مؤمنان بازمی‌گردد. در این آیات، کسانی که در راه خدا از مکه به مدینه هجرت کرده و کشته شده یا مرده‌اند، به رزقی نیکو و جایگاهی پسندیده وعده داده شده‌اند. ۷.۹ - یاری خداآیه شصتم نیز دلالت بر آن دارد که خدا مؤمنان را برای معامله به مثل در برابر اهل ظلم یاری می‌کند. این آیه که با وعده یاری خداوند، مؤمنان را به جهاد و مبارزه تشویق می‌کند، با آیات سی‌وهشتم تا چهل‌ویکم همین سوره در ارتباط است. [۷۰]
ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، ذیل آیه، تونس ۱۹۸۴.
[۷۱]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
در ادامه، حقْ بودنِ خداوند و باطل بودن همه معبودانِ مشرکان و نیز نشانه‌هایی از قدرت خدا ذکر می‌گردد. ۷.۱۰ - دعوت به گوش دادن به مثلدر آیه هفتادوسوم، همه مردم به گوش دادن مَثَلی فراخوانده می‌شوند. اگرچه ممکن است در نگاه نخست مَثَلی در این آیه دیده نشود، [۷۲]
زمخشری، تفسیر الکشّاف، ذیل آیه.
[۷۳]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیه، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
آیه بیانگر آن است که معبودان دروغین ، حتی اگر دست به دست یکدیگر دهند، از آفرینش موجود کوچکی مانند مگس نیز ناتوان‌اند و بالاتر آنکه اگر این مگس چیزی از آنان برباید، قادر به پس گرفتن آن نیستند.عبارت «... ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطلوب»، که مراد از آن در این آیه ناتوانی بتان و بت‌پرستان است، [۷۴]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
در حکم مَثَل سایر درآمده است و برای اشاره به ناتوانی دو چیز یا دو کس که به یکدیگر ارتباط دارند، به‌کار می‌رود. [۷۵]
علی‌اصغر حکمت، ج۱، ص۷۴، امثال قرآن: فصلی از تاریخ قرآن کریم، تهران ۱۳۳۳ش.
[۷۶]
علی‌اصغر حکمت، ج۱، ص۲۴۱، امثال قرآن: فصلی از تاریخ قرآن کریم، تهران ۱۳۳۳ش.
[۷۷]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۵۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۷.۱۱ - فرمان به مومنانآیه هفتادوهفتم، مؤمنان را به چند چیز فرمان می‌دهد : «اِرْکَعوا وَاسْجُدُوا» که مراد از آن ادای نماز است؛ «اُعْبُدوا رَبَّکُم» که منظور از آن انجام دادن سایر عبادات مانند حج و روزه است؛ و «اِفْعَلوا الْخَیرَ» که مراد از آن عمل به دیگر احکام شرعی و رعایت اصول اخلاقی در برخورد با مردم است که برپا داشتن آنها صلاح فرد و جامعه را ضمانت می‌کند. بنابراین، این آیه اجمالا همه دستورهای اسلام را شامل می‌شود. [۷۸]
ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، ذیل آیه، تونس ۱۹۸۴.
[۷۹]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۸۰]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۸۱]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیه، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۷.۱۲ - مسلمیندر آیه پایانی سوره حج، ابراهیم علیه‌السلام پدر مسلمانان خوانده شده و آمده است که خدا امت مسلمان را قبل از نزول قرآن و نیز در قرآن «مُسلمین» نامیده است. [۸۲]
ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، ذیل آیه، تونس ۱۹۸۴.
[۸۳]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.
[۸۴]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیه، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
این آیه با توجه به ذکر عبارت «ما جَعَلَ عَلَیکُم فِی‌الدّینِ مِنْ حَرَجٍ» در آن، از مهم‌ترین مستندات قرآنیِ قاعده فقهی لاحَرَج در میان فقهاست. [۸۵]
حسن موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، ج۱، ص۲۰۹ـ۲۱۰، نجف ۱۹۶۹ـ۱۹۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
سوره با امر به اقامه نماز و پرداخت زکات و اعتصام به خدا و نیز بیان ولایت و نصرت او پایان می‌یابد. ۷.۱۳ - برتری بر سوره‌های دیگرسوره حج را از سوره‌های عجیب قرآن دانسته‌اند، زیرا در آن آیات مکی و مدنی، ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه ، سفری و حضری و غیر آنها جمع شده است. [۸۷]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۲، ص۱، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۸۸]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۱۵۴ـ۱۵۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
ابن‌تیمیه [۸۹]
ابن‌تیمیه، التفسیر الکبیر، ج۵، ص۲۱۹، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
این سوره را دربردارنده منازل سیر الی اللّه دانسته، چنان‌که در آن توحید و حکمت و موعظه آمده و به طور موجز به همه واجبات و مستحبات دین اشاره شده است.بنابر روایتی از پیامبر اکرم، این سوره به دلیل وجود دو سجده در آن، بر سوره‌های دیگر برتری یافته است. [۹۰]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۲، ص۱، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
۸ - پاداش تلاوتبرخی فضائل و آثار و پاداش‌های تلاوت این سوره در احادیث و کتاب‌های تفسیر آمده است. [۹۱]
ابن‌بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ج۱، ص۱۰۷، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
[۹۲]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۰۹.
[۹۳]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۵، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
[۹۴]
محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی، خواصّ الآیات و خواصّ تمامی سوره‌های قرآن کریم، ج۱، ص۹۱، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ش.
تلاوت سوره حج هر سه روز يک بار مستحب است، [۹۵]
کاشف الغطاء، کشف‌الغطاء، ج۳ ، ص ۴۷۲.
و در روايتى آمده است:کسى که سوره حج را بدين کيفيت تلاوت کند، سال نمى‌گذرد مگر آنکه توفيق تشرف به خانه خدا نصيبش مى‌گردد و چنانچه در اثناى سفر بميرد داخل بهشت مى شود. سجده کردن پس از تلاوت يا شنيدن آيات هيجده و ۷۷ سوره حج مستحب است. [۹۷]
علامه حلّی، منتهى المطلب، ج ۵ ، ص ۲۵۱
۹ - کاربرد در فقهاز آن در باب صلات نام برده اند. ۱۰ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی، خواصّ الآیات و خواصّ تمامی سوره‌های قرآن کریم، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ش. (۳) محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، (بی‌تا). (۴) ابن‌بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش. (۵) ابن‌تیمیه، التفسیر الکبیر، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۶) ابن‌حزم، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. (۷) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت). (۸) ابن‌سلامه، الناسخ و المنسوخ من کتاب اللّه عزوجل، چاپ زهیر شاویش و محمد کنعان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. (۹) ابن‌عادل، اللباب فی علوم الکتاب، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۱۰) ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴. (۱۱) ابن‌عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۱۲) ابن‌عطیه، المُحَرّر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج ۱۱، (رباط) ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۳) ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش. (۱۴) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. (۱۵) علی‌اصغر حکمت، امثال قرآن: فصلی از تاریخ قرآن کریم، تهران ۱۳۳۳ش. (۱۶) عبدعلی بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (۱۳۸۳ـ ۱۳۸۵). (۱۷) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۸) وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۱۹) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۲۰) زمخشری، تفسیر الکشّاف. (۲۱) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش. (۲۲) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱. (۲۳) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن. (۲۴) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن. (۲۵) طبری، جامع. (۲۶) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن. (۲۷) علی بن حسین علم‌الهدی، تنزیه‌الانبیاء، چاپ فاطمه قاضی شعار، تهران ۱۳۸۰ش. (۲۸) مقداد بن عبداللّه فاضل مقداد، کنزالعرفان فی فقه القرآن، چاپ محمدباقر بهبودی، چاپ افست تهران ۱۳۸۴ـ۱۳۸۵. (۲۹) محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۳۰) محمدحسین فضل‌اللّه، من وحی القرآن، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۳۱) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹ (. (۳۲) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا). (۳۳) کلینی، الکافی. (۳۴) محمدرضا مظفر، اصول الفقه، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، (بی‌تا). (۳۵) محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲. (۳۶) مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۳۷) ناصر مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، قم۱۴۱۱. (۳۸) حسن موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، نجف ۱۹۶۹ـ۱۹۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۲. (۳۹) احمد بن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدةالابرار، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش. (۴۰) حسن بن محمد نظام‌الاعرج، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. (۴۱) علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت ۱۹۸۵. (۴۲) شیخ حرّ عاملی، وسائل الشيعة. (۴۳) کاشف الغطاء، کشف‌الغطاء. (۴۴) علامه حلّی، منتهى المطلب. (۴۵) شیخ محمد حسن نجفی، جواهر الکلام. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره حج»، شماره۵۸۱۵. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۳،ص۲۳۱. |